Blog posts
Po co książce duże marginesy?

Po co książce duże marginesy?

Wiedza praktyczna

Odnoszę wrażenie, że współcześnie wymiary marginesów traktowane są… marginalnie. A ta z pozoru drobna rzecz potrafi czynić cuda, jeśli chodzi o wygląd i użyteczność książki oraz czytelność tekstu. W dodatku daje nam też możliwości, które jeszcze kilkadziesiąt lat temu były standardem, a dziś prawie w ogóle się z nich nie korzysta. Co nam dadzą duże marginesy w książkach?

Ci z nas, którzy byli na studiach i musieli złożyć pracę licencjacką lub magisterską, spotkali się ze sztywnymi wymogami dotyczącymi marginesów tychże. Niektórzy być może nawet po raz pierwszy spotkali się z tym, że te marginesy muszą mieć konkretną wartość. Było to tym bardziej zagadkowe, że przecież każda książka ma zupełnie inne marginesy.

Ano właśnie.

Z marginesami jest trochę jak z tytułami na grzbietach książek – każdy może je układać tak, jak mu się podoba. Przynajmniej teoretycznie, bo zazwyczaj jest to narzucone przez różne czynniki. Niestety często tym czynnikiem jest wydawca, który chce oszczędzić i nakazuje ustawić takie marginesy, aby na stronie zmieściło się jak najwięcej tekstu – co teoretycznie ma sprawić, że będzie trzeba zadrukować mniej arkuszy na jedną książkę. I czasem się to udaje. Choć mam wątpliwości co do tego, czy tak poczyniona oszczędność jest zauważalna, a już na pewno czy warta jest znacznie pogorszonej czytelności i wygody. Innym czynnikiem może być niestandardowy format książki lub arkusza papieru, na którym książka będzie drukowana. Jeszcze innym czynnikiem jest to, że dziś mało kto używa marginesów.

 

Używać marginesów? Ale do czego?

 

Wygląd strony to tylko jeden powód dla stosowania marginesów – i bynajmniej nie główny. Książka przez większość swych dziejów używana była do nauki, a duże marginesy stosowało się po to, aby można było robić na nich zapiski, objaśnienia, odnośniki, lub by móc zaznaczyć ważne dla siebie fragmenty. Uczeni nawet w swoich notatnikach prowadzili na marginesach zapiski i rysunki dotyczące swojej pracy. Świetnym przykładem jest dzieło Kopernika „O obrotach sfer niebieskich”:

 

Rękopis „O obrotach sfer niebieskich”. Fot. Tezeusz.pl
„Piekło” Dantego Alighieri i notatki na marginesach. Fot. Harry Ransom Center, The University of Texas

 

Zapewne wielu teraz zapyta – ale dlaczego nie umieszczał ich w tekście, tak jak dziś umieszcza się ilustracje? Powód jest banalny – wiele z tych rysunków mogło powstać po napisaniu tekstu. A te, które powstały przed jego napisaniem, lepiej było umieścić na marginesie, aby zachować ciągłość tekstu.

Wiele książek dzięki takim zapiskom i notatkom użytkowników lub autorów zyskało ogromną wartość, zwłaszcza gdy należały do znanych osób lub miały znaczenie dla nauki czy kultury. Nierzadko było tak, że za pomocą wykonywanych na marginesie obliczeń dokonywano przełomowych dla ludzkości odkryć albo spisywano pomysły na znane powieści. Notatki na marginesie spisywali Kopernik, Heweliusz, Charles Dickens, Leonardo, a ze współczesnych – Maria Skłodowska-Curie czy Einstein. Doborowe towarzystwo, nieprawdaż? Warto chyba do nich dołączyć – o pozytywnym wpływie spisywania notatek (na przykład właśnie na marginesach) nie muszę chyba mówić.

 

Notatki Francisa Forda Coppoli podczas pracy nad adaptacją filmową „Ojca chrzestnego”. Fot. Antyradio.pl

 

 

No tak, oni robili notatki, bo marginesy były duże i mieli na to miejsce.

 

To prawda. Jeszcze do niedawna na takie zapiski było o wiele więcej miejsca, bo marginesy były wykonywane lege artis. Dawniej, tzn. mam na myśli czasy książek rękopiśmiennych do XV wieku i drukowanych do końca XVIII wieku (oczywiście książki z dużymi marginesami zdarzały się jeszcze kilkadziesiąt lat temu, ale mniej więcej od tamtego czasu zaczęły być wydawane coraz rzadziej) arkusze papieru i proporcje kolumny oraz marginesów były inne niż dziś. Ich wymiary wynikały ze stosowania złotego podziału. Mówi on, że odcinek należy podzielić tak, aby stosunek mniejszej części do większej był taki, jak stosunek większej części do całości odcinka. Jak się to ma do marginesów książki?

 

Pokazany tutaj arkusz ma po złożeniu wymiary 130×210 mm. Proporcje boków wyglądają następująco:

– Margines wewnętrzny ma 2 cm, a zewnętrzny 3 cm; zatem ich szerokości są w stosunku 2:3.

– Margines górny ma wysokość 3 cm, a dolny 5 cm; zatem ich wysokości są w stosunku 3:5.

– Dzięki temu krótszy bok kolumny tekstowej ma 8 cm, a dłuższy 13 cm, zatem pozostają w stosunku 8:13, który jest taki sam, jak 2:3 i 3:5.

– Ale to nie koniec! Margines wewnętrzny i zewnętrzny mają razem 5 cm, zatem są w stosunku 5:8 do szerokości kolumny tekstowej…

– …a margines górny i dolny mają razem 8 cm, czyli są w stosunku 8:13 z wysokością tej kolumny (13 cm).

– 13 cm, czyli wysokość kolumny, to przecież szerokość arkusza; zatem żeby proporcja się zgadzała, to stosunek do dłuższego boku musi wynosić 13:21 – co daje nam wymiary naszego arkusza! Oznacza to, że długości wszystkich boków są wobec siebie proporcjonalne. WSZYSTKICH.

– Mało tego – przekątna arkusza… to jednocześnie przekątna kolumny.

Wszystko układa się w bardzo logiczną całość, a każda kolejna rzeczy wynika prosto z poprzedniej. Nie dość, że panuje tu ład i harmonia, to taki układ jest bardzo funkcjonalny, o czym za chwilę się przekonamy. Pierwej dowiedzmy się, skąd ta logika i taki a nie inny układ się bierze – w końcu nie może być dziełem przypadku.

 

Drobna uwaga: wymiary i cyfry specjalnie dobrałem tak, aby łatwo zobrazować proporcje długości boków. Są one oczywiście zaokrąglone do pełnych centymetrów; na arkuszach o innych formatach wymiary będą oczywiście inne, ale proporcje pozostaną identyczne. Podany tu format to dawny format octavo; jeśli chodzi o zastrzeżenie, że dziś takich formatów się nie używa – wyjaśnię to w dalszej części tekstu.

 

Co ma wspólnego książka, malarstwo i… kosmos?

 

Czy te cyfry Wam coś mówią? Tak, w rzeczy samej – to ciąg Fibonacciego: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21… . Ten sam ciąg liczb można znaleźć wszędzie. Dosłownie wszędzie – w naturze jest to wzorzec budowy i proporcji wielu jej elementów: od struktury DNA i palca naszej dłoni począwszy, a na fraktalach, kształtach drzew i wieży Eiffla skończywszy. Tak, wiem co mówię – kości palców u naszej dłoni są wobec siebie w stosunku długości 2:3:5, a cały palec do reszty dłoni to 5:8. Dłoń wobec przedramienia to 8:13, przedramię wobec ramienia to 13:21. Podobnie wieża Eiffla – wysokość od ziemi do I piętra oraz wysokość od I do II piętra to stosunek 3:2; a od ziemi do II piętra wobec wysokości od II piętra do szczytu to 2:3. Sprawdźcie, jeśli nie wierzycie.

Według złotego podziału zostały namalowane twarz i korpus Mona Lisy, Człowiek Witruwiański oraz wyrzeźbiony Dawid Michała Anioła. Są to ideały piękna. Wg tej samej proporcji zbudowana jest Droga Mleczna, o czym Leonardo przecież wiedzieć nie mógł.

 

Złote proporcje na dziełach Leonarda Da Vinci i „Dawidzie” Michała Anioła. Il. The Royal Society Publishing

 

Zastosowanie złotego podziału nadaje stronom książki idealną harmonię, dzięki czemu są one czytelne i miłe dla oka. Są dla niego po prostu wygodne. Nawet jeśli my sami tego nie dostrzegamy, to nasz mózg – jak najbardziej. Stąd też wzięło się określenie „boskiej” lub właśnie „złotej” proporcji. Można więc z pełnym przekonaniem powiedzieć, że zbudowana w ten sposób książka jest pod względem kompozycji idealna.

 

„Dla mnie nie musi być idealna, zwykłe też dobrze się czyta”

 

Idealna kompozycja książki daje nam dużo więcej, niż tylko miejsce do czynienia notatek. Trzymając książkę o szerokich marginesach, kciuki nie będą zasłaniały nam tekstu. To również o wiele lepsza czytelność (zakładając oczywiście, że wielkość kroju pisma i interlinia nie będą nieproporcjonalnie małe). Strona z takimi marginesami ma o wiele większy „oddech”, fachowo zwany światłem – jest na niej po prostu więcej przestrzeni. Taka kompozycja jest też najzwyczajniej w świecie piękna. Oczywiście każdy z nas może mieć inne poczucie estetyki, jednak przyjęło się, że książka z szerokimi marginesami i kolumną małej lub średniej wielkości ma bardziej wysmakowany, dostojny i elegancki wygląd. Jednocześnie taki tekst jest bardziej przejrzysty i lekki. Kolumna oraz jej szarość nie przytłacza, czyta się ją spokojniej i płynniej.

Dziś już mało kto o tym myśli, ale szerokie marginesy miały też jeszcze jedno, bardzo ważne zastosowanie: kiedy książka się zepsuła, to zanosiło się ją do introligatora, który w razie potrzeby mógł delikatnie przyciąć boki, aby były równe. Dziś, gdy książka się zepsuje, to się ją wyrzuca. Brzmi znajomo?

 

Więc dlaczego dzisiaj się już takich nie robi?

 

Przy współczesnych technikach wydawniczych, wśród których króluje książka klejona, trudno zastosować marginesy wewnętrzne, które byłyby najmniejszymi ze wszystkich czterech marginesów. Takie książki nie mają – przepraszam za wyrażenie, ale tak się to fachowo nazywa – pełnego rozwarcia, tzn. nie można ich otworzyć na płasko, na 180 stopni. Co innego książki szyte, a już w ogóle szyte na zwięzy – w takich książkach większe marginesy wewnętrzne nie tylko nie są potrzebne, ale wręcz burzyłyby harmonię i proporcje, bo można je w pełni otworzyć. Dziś, gdy otworzymy książkę klejoną na 180 stopni, to najpewniej tego nie wytrzyma i się nam rozpadnie. Dotyczy to też książek szytoklejonych, które choć szyte, to i tak mają sklejony grzbiet. Mówiąc „pełne rozwarcie” nie mam tu na myśli tego, że można otworzyć książkę, położyć na stole, a ona się nie zamknie – to coś więcej: książki szyte na zwięzy można otworzyć tak, że strony będą zupełnie płasko, jak byśmy rozłożyli na stole luźny arkusz papieru.

Dlatego też współcześnie dodaje się większy zapas do marginesów wewnętrznych, aby zrekompensować brak pełnego rozwarcia i zachować przestrzeń między grzbietem a tekstem. I z tego samego powodu nasze prace magisterskie muszą mieć marginesy wewnętrzne 3,5 cm i są one największymi marginesami na stronie. Mało tego, przy grubszych pracach ten margines musi być jeszcze większy – przy 150 i więcej stronach wzrasta do 4 cm.

 

Oszczędności, oszczędności wszędzie

 

Na widok tak dużych marginesów jak na mojej ilustracji większość współczesnych wydawców powiedziałaby, że są szalenie nieekonomiczne. No cóż, jeśli wydaje się książkę po to, by poszła w jak największym nakładzie za jak najmniejszą cenę – to zapewne tak. Choć osobiście za taką taniochą i masówką zupełnie nie przepadam. Wolę zapłacić więcej, ale mieć książkę, przy której tworzeniu priorytetem była estetyka, czytelność i moja wygoda, niż dodatkowe kilka złotych wydawcy. Chętnie zrekompensuję mu to w nieco wyższej cenie, nawet jeśli mam mieć przez to mniej książek, ale porządnych, dobrych jakościowo i pięknie zaprojektowanych.

Złoty podział i wygodne marginesy sprawdzały się na formatach i rodzajach książek, których dziś nie ma już w użyciu. Zasadniczy wpływ miała na to nie tylko technika wydawnicza, ale również znormalizowanie papieru. W większości krajów (w Polsce od 1925 roku) stosuje się znormalizowane formaty papieru, które mają inne wymiary i proporcje niż te dawne. Coś za coś – nie mamy już doskonałych proporcji i wysokiej jakości wydań, a za to mamy zestandaryzowane wymiary papieru. Drukarze i wydawcy są za to pewnie wdzięczni.

Trzeba przyznać, że do tego XVIII wieku każdy robił w zasadzie tak, jak chciał. Te dawne formaty książek, takie jak folio, quarto, octavo, dziś zapisuje się nawet jedynie w przybliżonej wielkości, a sama nazwa oznacza liczbę złamań arkusza papieru; przykładowo, folio ma wysokość grzbietu od 35 cm w górę, a quarto 25-35 cm. Podany w tym tekście przykład octavo miał wysokość od 20 do 25 cm, dlatego bok 21 cm jest tylko jednym z wariantów, na którym najłatwiej zastosować złotą proporcję. Ale mimo tego ich kompozycja i jakość były o kilka klas lepsze, niż dzisiejszych. Ciekawe, prawda?

Proporcje boków znormalizowanego arkusza papieru są krótsze (5:7 zamiast 5:8). Dlatego też proporcje marginesów są nieco inne i wyglądają następująco:

– stosunek marginesu wewnętrznego do zewnętrznego wynosi 2:4 (zewnętrzny jest dwa razy większy niż wewnętrzny, przy czym przed wydrukiem należy go zwiększyć, aby móc otworzyć książkę),

– stosunek marginesu górnego do dolnego wynosi 3:6 (tu też jeden jest dwukrotnością górnego),

– szerokość kolumny to 3/4 szerokości strony.

Jak widać, te proporcje nie są przepastnie inne – nadal punktem wyjścia jest złoty podział, choć zmodyfikowany. Ten podział jest prawie taki sam, jak złoty – ale prawie robi wielką różnicę. Poprawcie mnie proszę, jeśli się mylę.

 

Na zakończenie

 

Jak nietrudno jednak zauważyć, to, że można mieć podział marginesów choćby i zbliżony do złotego wcale nie znaczy, że ktoś z tego skorzysta. Są to wytyczne będące punktem wyjścia i zapewnieniem dobrej czytelności książki, ale nikt nie każe ich przestrzegać – przez co w miarę szerokie marginesy są zdecydowanie wyjątkiem, niż regułą.

 

 

Żeby trafić na książki z dużymi marginesami, trzeba ich szukać wśród wydawnictw bibliofilskich albo przeszukiwać ofert tych naprawdę dobrych lub niszowych wydawnictw. Prawda, że robi wrażenie? Uwierzcie mi, taki tekst czyta się ZUPEŁNIE inaczej.

 

 

Oczywiście takie duże marginesy nie wszędzie są potrzebne. Nie ma sensu ładować ich do 600-stronicowego czytadła czy kryminału, bo w nich i tak przecież nic nie zapisujemy. Problem jednak w tym, że przesadza się w drugą stronę: takie książki powinny mieć proporcjonalne i średniej wielkości marginesy, aby łatwiej i płynniej się je czytało (co przy takiej liczbie stron ma naprawdę duże znaczenie), a często ich marginesy nie przekraczają 1,5 centymetra. Drugim problemem jest to, że (jak zresztą widać na przedostatnim zdjęciu) marginesów nie mają również podręczniki, czyli książki, które służą do nauki i które już naprawdę powinny mieć spore marginesy, aby można było na nich coś zapisać. No cóż.

A może się ze mną nie zgadzasz?
Albo nie wiedziałeś, że można robić zapiski na marginesach?
Albo robisz je od dawna i masz już swoje sposoby ich pisania? Zapraszam do dyskusji!

Bardzo mnie też ucieszy, gdy udostępnisz ten artykuł.

Subscribe
Powiadom o
guest
18 komentarzy
najstarszy
najnowszy oceniany
Inline Feedbacks
View all comments
Edyta
Edyta
1 kwietnia 2017 10:15

Pisze Pan: „krótszy bok kolumny tekstowej ma 8 cm, a dłuższy 13 cm, zatem pozostają w stosunku 8:13, który jest taki sam, jak 2:3 i 3:5”. Mam pewną wątpliwość związaną z powyższą tożsamością. Czy mógłby Pan wyjaśnić co ma Pan na myśli, gdy pisze, że proporcje są „te same”?

Mateusz
Mateusz
1 kwietnia 2017 12:25
Reply to  Edyta

To jest złoty podział. Poczytać o tym można np, tutaj:
http://www.zobaczycmatematyke.krk.pl/003-golonka-kalwaria/index.html#SPACE

Grzegorz
Grzegorz
1 kwietnia 2017 19:49
Reply to  Edyta

@Edyta: To znaczy że stosunek wszystkich tych proporcji wynosi ok. 0,6

Filip
Filip
1 kwietnia 2017 21:10
Reply to  Edyta

Ta sama proporcja nie oznacza tutaj „tej samej” wartosci liczbowej, a utrzymanie zasad ciagu fibonacciego i zlotego podzialu. Wielkosc b jest porownywana do sumy wielkosci a+b (czyli c). I tak, przez rekurencje to dziala :)

Szymon
Szymon
5 kwietnia 2017 10:06
Reply to  Edyta

Chodzi o ciąg Fibonacciego: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21…
Nazwanie proporcji taką samą wydaje się skrótem myślowym.

Andrzej
Andrzej
2 kwietnia 2017 07:04

Dzień dobry,
Pana artykuły czyta się z wielką przyjemnością, proszę publikować rzadko, ale zawsze zachowywać taki wysoki poziom.
Odnośnie marginesu dolnego. Czytałem, nie pamiętam gdzie, że dzięki jego szerokości, nawet najniższy wers strony był stosunkowo wysoko, co sprzyjało wygodnemu czytaniu.
Pomyślałem, że w czytnikach elektronicznych przydałaby się funkcja: marginesy, łamu, kolumny etc. wg złotego podziału. Klik – i mamy ebooka prawie takiego jak starodruk ;)

Kinia
Kinia
14 kwietnia 2017 16:03

Już dawno, zupełnie nieświadomie zauważyłam problem zbyt wąskich marginesów. Zawsze mi to przeszkadzało, bo uwielbiałam ołówkiem dopisywać na marginesach moje spostrzeżenia. A dodatkowo, nie znoszę książek klejonych!!! Są okropnie niepraktyczne. Do tego stopnia, że te co bardziej wartościowe dla mnie sama mam ochotę przepisać, wydrukować na porządnym papierze, zszyć i oprawić. Gdyby tylko człowiek umiał…

Anna
Anna
5 maja 2017 04:54

Na marginesach czy nie na marginesach – irytują mnie wszelkiego rodzaju dopiski i notatki w książkach wypożyczanych z biblioteki. Szczególnie kiedy są robione długopisem lub mazakiem; w skrajnym przypadku dostałam do ręki książkę dosłownie ZRYTĄ podkreśleniami, tak że niektóre partie tekstu były wręcz nieczytelne – to już jest niegrzeczne wobec pozostałych czytelników.

Hipiś
Hipiś
11 maja 2017 09:32

Tak z ciekawości – jakie wydawnictwa wydają książki z dużymi marginesami? Nawet nie wiedziałam, że ktoś się tym zajmuje, a za małe marginesy to moja wieczna bolączka. Notuję bardzo dużo na marginesach, bo głównie tak się uczę. Poza tym często dodaję notatki do moich ulubionych książek, które potem przekazuję siostrze, żeby dorzuciła swoje notatki, przez co czasami na marginesach tworzą się całe dyskusje :D

Małgocha
Małgocha
13 czerwca 2017 05:30

Świetny artykół! :)

Gość
Gość
13 czerwca 2017 05:34
Reply to  Małgocha

* artykuł :P czyta o składzie książki, a ortografii nie umie

Kacper
Kacper
18 czerwca 2017 22:52

Z tymi marginesami bywa naprawdę istotna rzecz. Jakiś czas temu oddawałem do introligatora XVII wieczny mszał do zszycia i naprawy. Radość z zachowania nieprzyciętych obcięć (jak to brzmi ;), choć niezbyt równych była naprawdę spora, szczególnie, że książka była oprawiana co najmniej po raz drugi (wedle mej wiedzy mogła stracić pierwotną oprawę podczas I Rewolucji Francuskiej).

Moreni
Moreni
2 lipca 2017 20:15

Przyznam, że ze swojego czytelniczego podwórka znam raczej odwrotny przypadek: wydawcy dającego dość spore jak na standardy literatury rozrywkowej marginesy i hord niezadowolonych czytelników lamentujących, że te marginesy i interlinie to granda i skok na ich, czytelników, kasę. Bo to rozdmuchiwanie książki, żeby więcej sobie za nią policzyć. A to wedle powyższego wpisu marginesy ledwo, ledwo średnie były… Choć przyznam, że mnie osobiście większe marginesy faktycznie dają też większy komfort czytania.